Kunnen we leven zonder geweld? In de documentaire ‘The Raft’ wil een Mexicaanse antropoloog het antwoord vinden op deze vraag. Deelnemers blikken terug op een van de meest bizarre experimenten ooit.
Beeld © Marcus Lindeen
De Mexicaanse antropoloog Santiago Genovés deed al jaren onderzoek naar de drijfveren achter menselijk geweld, maar pas toen hij in een vliegtuig zat dat werd gekaapt – de ironie, of zoals hij het zelf beschreef: ‘te mooi om waar te zijn’ – kreeg hij het gruwelijke maar fascinerende idee voor een sociaal experiment. Te midden van de doodsangsten van de passagiers die niet wisten of zij hun familie ooit levend terug zouden zien, bedacht Genovés dat dit de perfecte condities waren om onderzoek te doen naar agressie en conflict. Hij zou totaal verschillende mensen op een vlot zetten en daarmee de Atlantische oceaan oversteken om, nou ja, te zien wat er zou gebeuren.
In 1973 klommen zes vrouwen en vijf mannen aan boord van het vlot. Hoewel honderden mensen zich als vrijwilliger hadden aangemeld via een oproep in internationale kranten, werden de kandidaten zorgvuldig geselecteerd. Genovés koos mannen en vrouwen met verschillende nationaliteiten, religies en sociale achtergronden: een microkosmos van de wereld. Bij voorkeur hadden de deelnemers een partner en kinderen die zij achter moesten laten, zodat er echt iets op het spel stond. Daarmee zou de kans op conflict maximaal worden, voorspelde hij.
In 1973 klom een groep van zes vrouwen en vijf mannen aan boord van een klein vlot om de Atlantische Oceaan over te steken. Beeld © Marcus Lindeen
Bovendien selecteerde hij alleen aantrekkelijke mensen, want dat zou sneller leiden tot seks, en – dit was in de jaren zeventig geen vreemde gedachte – seks en geweld liggen heel dicht bij elkaar. Tot slot bedeelde hij alle belangrijke taken aan boord toe aan vrouwen. De vrouwen waren kapitein, diepzeeduiker en medicus; de mannen mochten mee als fotograaf of kok. Zou er minder geweld zijn als de vrouwen aan de macht zijn? Of zullen de mannen juist in opstand komen, omdat ze het leiderschap van vrouwen niet accepteren?
Alles werd minutieus gefilmd en gedocumenteerd door Genovés. Dag in, dag uit observeerde hij de deelnemers en schreef hij alles op. Hij noteerde de spanningen, angsten en frustraties van deelnemers – zelfs hun menstruatieperiodes werden vastgelegd. Die gegevens combineerde hij met natuurlijke fenomenen zoals de stand van de maan en de hoogte van de golven. Hij wilde kijken naar verbanden. Alles om uiteindelijk een antwoord te vinden op die grote vraag: kunnen we leven zonder geweld?
Visioen
In de documentaire ‘The Raft’ komen zeven deelnemers die nog in leven zijn voor het eerst sinds 1973 bijeen. De Zweedse documentairemaker Marcus Lindeen bouwde voor deze gelegenheid een replica van het vlot, waar de participanten samen hun herinneringen ophalen. De opnames worden prachtig gecombineerd met de oude beelden uit de jaren zeventig.
In ‘The Raft’ ontmoeten de deelnemers elkaar na 43 jaar op een replica van het vlot. Beeld © Markus Lindeen
De bijzondere gesprekken onthullen dat het experiment niet zozeer de menselijke neiging tot geweld blootlegt, maar eerder onze capaciteit om samen te werken in crisissituaties. De ontmoeting tussen de overlevenden verloopt intiem en wordt schitterend in beeld gebracht in de donkere studio. Eén van de mooiste momenten uit de documentaire: wanneer Fé Seymour, de enige zwarte vrouw aan boord, aan deelnemer Mary Gidley vertelt dat ze tijdens de zeereis visioenen had waarin ze haar voorouders zag die als slaven over zee werden vervoerd. Zij voelde hoe de levenloze lichamen vanaf de zeebodem contact met haar zochten. Op het vlot had zij daar nooit met iemand over durven spreken. Mary blijkt dan ook een geheim te hebben. Zij nam deel aan het experiment, omdat ze uit een gewelddadig huwelijk was gevlucht. Haar man had geprobeerd haar te wurgen toen hij ontdekte dat zij van plan was om te scheiden. Op zee wilde ze een nieuw begin maken. Daar voelde zij zich veilig.
Maar in dat soort verhalen leek de antropoloog meer dan veertig jaar geleden niet geïnteresseerd. Wel in vragen als ‘met wie op het vlot zou je seks willen hebben?’ en ‘als je iemand weg zou moeten sturen, wie zou dat dan zijn?’. Zijn ultieme doel was het oplossen van oorlog – de Vietnamoorlog was op dat moment in volle gang – en het bewerkstelligen van wereldvrede. Maar om grip te krijgen op menselijk geweld, moest er wel geweld zijn om het te kunnen bestuderen.
Provoceren
Het vrouwelijk leiderschap en hun seksuele aantrekkingskracht leverden niet de spanningen op waar Genovés op had gehoopt. Zijn zorgvuldig gecreëerde microkosmos bleef maar al te vredig voortkabbelen op de Atlantische oceaan. Het begon Genovés op zijn zenuwen te werken. Zo zou hij toch nooit in staat zijn om de aard van het menselijke geweld te doorgronden? Hij besluit de deelnemers te provoceren en probeert conflict uit te lokken door de vertrouwelijke antwoorden van de deelnemers op zijn vragenlijsten openbaar te maken, water in hun gezichten te sproeien en uiteindelijk zelfs het kapiteinschap over te nemen.
Jaren later blijkt kapitein Maria Björnstam daar nog steeds ontsteld over: “Wat Santiago Genovés deed, was muiterij. De straf die daarop staat is de dood.” Ook de andere deelnemers zijn kritisch over de houding van Genovés. Helaas is het is te laat om de antropoloog ermee te confronteren. Hij stierf een week nadat documentairemaker Lindeen besloot om ‘The Raft’ te maken. Tegelijk is dit misschien juist de reden waarom de documentaire gemaakt kon worden. De deelnemers hadden nu alle ruimte om hun kant van het verhaal te vertellen. Je kunt je bijvoorbeeld afvragen of Fé Seymour zou hebben verteld over de aansporing van Genovés om het bed te delen met de priester op het vlot, op grond van het feit dat ze de enige zwarte mensen aan boord waren en dus vast tot elkaar aangetrokken zouden zijn, als Genovés nog in leven was geweest.
En dan, terwijl de deelnemers terugblikken op hun bizarre reis over zee, ontvouwt zich in de documentaire het meest gewelddadige element van het experiment, dat zich ironisch genoeg volledig heeft onttrokken aan het oog van Genovés. Hier betaalt de keuze van de filmmaker om een replica van het vlot te bouwen zich onmiddellijk uit: het stelt de overlevenden in staat om een gebeurtenis na te spelen die nooit werd vastgelegd. Ze zitten samen op het dak van het vlot, boven de cabine waar Genovés ligt te slapen. Daar bespreken ze heimelijk hun plannen om Genovés, die zich heeft ontpopt tot een ware dictator, om het leven te brengen.
Uiteindelijk kwam het niet zover. Het waren natuurlijke omstandigheden die ervoor zorgden dat de machowetenschapper symbolisch gecastreerd werd. In een stevige storm blijkt hij zijn rol als kapitein niet te kunnen waarmaken. De bemanning besluit dat zij moet luisteren naar kapitein Maria Björnstam als iedereen in leven wil blijven. Genovés trekt zich terug, stopt met zijn vragenlijsten en houdt zich gedurende de rest van de reis gedeisd. In latere aantekeningen lezen we dat hij zich realiseerde dat er maar één persoon was op het vlot die agressie had getoond: een wetenschapper die iedereen krampachtig onder controle had willen houden – inclusief zichzelf.
Seksvlot
Als het vlot na 101 dagen aanmeert in Mexico, schrikken de bemanningsleden van de enorme media-aandacht die ze aan het vaste land hebben gegenereerd. De kranten noemden het een ‘seksvlot’ en speculeerden over de spannende avonturen die de aantrekkelijke zeevaarders hadden meegemaakt. Jaren later werd het experiment beschouwd als de voorloper van reality-tv. Genovés bleef volhouden dat zijn experiment gedreven werd door een pure lust voor wetenschap, ook al deden zijn collega’s van de Nationale Autonome Universiteit van Mexico afstand van het onderzoek naar aanleiding van de schandelijke krantenkoppen over het ‘seksvlot’.
Nu kun je je vraagtekens zetten bij de wetenschappelijke kwaliteiten van Genovés. Zoals Fé Seymour aan het eind van de documentaire stelt: de antropoloog miste alles wat er eigenlijk gebeurde op het vlot. Hij wist niets van de visioenen van Fé, niets van de gewelddadige thuissituatie van Mary en zeker niet dat zijn bemanningsleden in het geheim plannen maakten om van hem af te komen. Hij had bovendien weinig oog voor het coöperatieve en harmonieuze gedrag van de deelnemers. Genovés wilde dieren zien. Hij wilde seks, geweld en conflict. Hij slaagde er maar niet in om de participanten in een objectief wetenschappelijk frame te drukken.
Het is makkelijk om het experiment van Genovés weg te zetten als een mislukking, maar de grote vragen die hij wilde beantwoorden, blijven na de documentaire door je hoofd spoken. Waarom zijn we gewelddadig? Behoort geweld tot de natuur van de mens? Kunnen we wereldvrede bereiken? Het is onwaarschijnlijk dat we er met onze huidige wetenschappelijke methodes ooit sluitende antwoorden op zullen vinden. Schiet de wetenschappelijke methode niet altijd tekort als het gaat om het begrijpen van de mens? Genovés was een wetenschapper, maar ook een visionair en een poëet. Hij vond dat wetenschap meer moest zijn zoals kunst. Eigenlijk was zijn radicale experiment, hoe gruwelijk ook, in die zin best aantrekkelijk: jezelf in het onbekende gooien – en dan maar zien wat er gebeurt.
Dit artikel verscheen eerder op NEMO Kennislink.